Ушбу саҳифа Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ҳузуридаги Фуқаролик  жамияти институтларини қўллаб-қувватлаш жамоат фонди томонидан молиялаштирилган “Гендер тенглиги - барқарор ривожланиш асосларидан бири”лойиҳаси  доирасида чоп этилди.

Олима мулоҳазаси

ЗАМОНАВИЙ ЖАМИЯТДА ГЕНДЕР МАСАЛАСИ: ТЕНДЕНЦИЯЛАР, МУАММО ВА ИСТИҚБОЛЛАР

Сўнгги ўн йилликларда гендер масаласи ижтимоий ҳаётимизнинг муҳим  мавзусига айланди. У эркаклар ва аёллар ўртасидаги ижтимоий ролларни тақсимлашдан тортиб, таълим, иқтисодий ресурслар ва сиёсий ҳуқуқларга тенг кириш,       шунингдек, маданий вакиллик, лингвистик нормалар ва кундалик амалиётларгача бўлган кенг кўламли масалаларни ҳал қилади. Глобал коммуникацияларнинг ривожланиши, иқтисодий ўзгаришлар ва жамоат ҳаётини модернизация қилиш ва демократлаштириш жараёнлари анъанавий хулқ-атвор моделлари ва жинсларга берилган ролларни қайта кўриб чиқишга олиб келмоқда. Натижада, гендер муносабатлари масаласи нафақат академик тадқиқотлар учун, балки реал ижтимоий сиёсат, таълим ва маданият учун ҳам долзарб масала  бўлиб бормоқда.

Замонавий илмий анъаналарда иккита асосий тушунчани ажратишимиз зарур бўлиб, улар: биологик жинс ва гендер. Жинс организмнинг биологик хусусиятлари билан белгиланади, гендер эса шахснинг маълум бир жинсга мансублиги билан боғлиқ ижтимоий ва маданий жиҳатдан шаклланган роллар, нормалар ва кутилган натижалар тизими сифатида тушунилади.

Гендер жамият эркаклар ва аёллар учун "мақбул" ёки "табиий" деб ҳисоблайдиган хулқ-атвор моделлари, мулоқот шакллари, ижтимоий функциялар ва мақом позицияларини ўз ичига олади. Бироқ, бу муносабатлар маданиятдан маданиятга ва тарихий даврларга қараб фарқ қилади. Масалан, илгари "эркак" ёки "аёл" учун деб ҳисобланган айрим фаолиятлар замонавий жамиятда универсал бўлиб бормоқда.

Шундай қилиб, гендер ижтимоий, иқтисодий ва маданий омиллар билан белгиланадиган динамик ва мослашувчан конструкциядир. У тарбия, таълим, оилавий тажриба ва оммавий ахборот воситалари таъсири орқали шаклланади.

Инсоният тарихи шуни кўрсатадики, гендер роллари ҳеч қачон ўзгармас бўлмаган.  Анъанавий жамиятларда эркаклар ва аёлларнинг роллари қатъий тақсимланган: эркаклар овчи,    жангчи ва таъминотчи сифатида хизмат қилишган, аёллар эса, оила, уй ишлари ва болаларни   тарбиялаш билан шуғулланишган. Бу моделлар ижтимоий-маданий нормаларга сингиб кетган ва узоқ вақтдан бери "табиий" деб ҳисобланган.

Бироқ саноатлаштириш,  урбанизация ва таълимнинг ривожланиши вазиятни тубдан ўзгартирди. Аёллар жамиятдаги профессионал ва жамоат ҳаётида фаол қатнашмоқда, олий маълумотли бўлиб, раҳбарлик лавозимларини эгаллай бошладилар. 20-асрда фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар, ресурсларга тенг кириш ва камситувчи нормаларга қарши курашишга қаратилган аёллар ҳаракатлари кучайди.

21-асрда гендер роллари қайта белгиланишда давом этмоқда. Замонавий оилаларда уй вазифаларини тенг тақсимлаш, эркакларнинг болаларни   тарбиялашда иштирок этиши ва сиёсат ва бизнесда аёллар сонининг ортиб бориши тенденцияси кузатилмоқда. Давлат сиёсати даражасида жинсидан қатъи назар, барча фуқаролар учун тенг имкониятларни таъминлаш дастурлари қабул қилинмоқда.

Замонавий дунёда сезиларли ютуқларга қарамай, гендер тенгсизлиги билан боғлиқ ҳал қилинмаган баъзи муаммолар ҳалигача сақланиб қолмоқда:

1. Гендер бўйича иш ҳақи фарқи.

Кўпгина мамлакатларда эркаклар ва аёллар ўртасидаги даромад фарқлари мавжуд, ҳатто бир хил малака ва лавозимга эга мутахассислар даромади бир хил эмас. Бу тарихий стереотиплар, келажакдаги мартаба имкониятларидан фойдаланишдаги фарқлар ва ҳақ тўланмайдиган уй ишларининг нотекис тақсимланиши билан боғлиқ.

2. Вертикал ва горизонтал меҳнат сегрегацияси.

Аёллар анъанавий равишда одатда камроқ ҳақ тўланадиган "ғамхўрлик" касбларида (таълим, тиббиёт, ижтимоий иш) вакиллик қилишади. Юқори ҳақ тўланадиган ва техник соҳаларда уларнинг улуши сезиларли даражада паст, бу эса мартабасини чеклайди.

3. Ижтимоий стереотиплар

"Эркак" ва "аёл" фазилатлари ҳақидаги стереотиплар одамларнинг хатти-ҳаракатларига, касб танлашдан тортиб, етакчилик фазилатлари ҳақидаги тасаввурларгача таъсир қилишда давом этмоқда. Масалан, аёлларда ҳиссиётлилик кўпинча заифлик сифатида қабул қилинади.

4. Икки карра юк

Кўпгина оилаларда аёллар ҳам профессионал, ҳам маиший мажбуриятларни биргаликда бажарадилар, бу эса қўшимча психологик ва жисмоний стрессни келтириб чиқаради.

Қийинчиликларга қарамай, илғор мамлакатлар,  жамиятларда гендер тенглиги борасида сезиларли ютуқларга эришилмоқда. Яъни:

1. Аёлларнинг сиёсат ва иқтисодиётдаги иштирокининг ортиши. Аёллар давлат лавозимларида ишлаб, корпорацияларни  бошқармоқда, тадбиркор сифатида ўзларини намоён этишмоқда. Бу янада мослашувчан ва ижтимоий йўналтирилган бошқарув моделларини ривожлантиришга ҳисса қўшади.

2. Оилавий муносабатларнинг ўзгариши

Оилалар уй вазифаларини тенг тақсимлашга ҳаракат қилинмоқда. Эркаклар болаларни парвариш қилишда тобора кўпроқ иштирок этишмоқда, бу эса барча оила аъзоларининг психологик ривожига ҳисса қўшади.

3. Таълим ва касбий ривожланишни қўллаб-қувватлаш.

Давлат ва халқаро дастурлар аёлларнинг сифатли таълим олишлари учун шароит яратади, бу эса уларнинг иқтисодий мустақиллигини оширишга ҳисса қўшади.

Келажакдаги гендер сиёсати ҳар бир инсоннинг жинсидан қатъи назар, ўз салоҳиятини тўлақонли рўёбга чиқариши мумкин бўлган адолатли жамиятни, зарур имкониятларни    яратишга қаратилган. Бу жараёнда қуйидагилар талаб қилинади:

- стереотипларни енгишга  қаратилган таълим дастурларини ишлаб чиқиш;

- фан, технология ва IT соҳасида аёлларни қўллаб-қувватлаш;

-эркакларнинг оила ва ижтимоий ҳаётда тенг иштирок этиши;

-оммавий ахборот воситаларида гендер тенглиги масалаларининг аниқ акс эттирилиши;

-ишга жойлашишда тенг имкониятларни таъминлаш бўйича ҳукумат даражасидаги чоралар.

Бугунги кунда гендер тенглиги масаласи ижтимоий ривожланишнинг асосий соҳаси бўлиб қолмоқда. Замонавий жамиятда роллар тақсимланишининг янада мослашувчан моделларига, барча фуқаролар учун имкониятларни кенгайтиришга ва ижтимоий муносабатларнинг адолатли тизимини яратишга ўтмоқда. Гендер масалаларини ҳал қилиш таълим, иқтисодиёт, маданият ва давлат сиёсатидаги ўзгаришларни қамраб олувчи комплекс ёндашувни талаб қилади. Фақат тенглик орқали уйғун ва барқарор жамият қуриш мумкин.

Ҳабибахон ЖЎРАБЕКОВА,

Андижон давлат чет тиллари институти доценти, педагогика фанлари доктори.