Мутахассис мулоҳазаси

Кейинги йилларда мамлакатимизда гендер тенглиги, яъни хотин-қизларнинг эркаклар билан тенг ҳуқуқ ҳамда имкониятларга эришиши, жамият ва давлат ишларини бошқаришда уларнинг тенг иштирок этишини таъминлаш, опа-сингилларимизнинг, ижтимоий-ҳуқуқий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш, ҳақ-ҳуқуқларини, шунингдек, тазйиқ ва зўравонликлардан ҳимоя қилишга қаратилган кенг кўламли ишлар олиб борилмоқда. Бу борада президентимиз, ҳукуматимиз томонидан қатор фармон ва қарорлар қабул қилиниб, мазкур йўналишдаги ишларнинг ҳуқуқий асослари янада мустаҳкамланмоқда.

Янада аниқроқ айтадиган бўлсак, бугун гендер тенглиги масаласи давлат сиёсати даражасига кўтарилди, кейинги бир неча йил ичида соҳага оид 25 та қонунчилик ҳужжатлари қабул қилинди. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикасининг Гендер тенгликни таъминлаш масалалари бўйича комиссияси, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатида Хотин-қизлар ва гендер тенглик масалалари қўмитаси ташкил этилди.

Ҳўш, гендер тенглиги ўзи нима, бу тушунча нимани англатади? У қиз-аёлларга нима беради?

"Гендер" тушунчасининг луғавий маъноси лотинча "genus", яъни "жинс" маъносини англатади. Агарда, биологик жинс инсонларни аёл ва эркакларга ажратадиган бўлса, гендер - бу аёл ва эркакларнинг жамиятдаги ўрнини белгилашга қаратилган. Бу - аёллар ва эркакларнинг тенг ҳуқуқий мақоми ва уни амалга ошириш учун тенг имкониятлардан, жинсидан қатъи назар, шахсларга жамиятнинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий соҳаларида ўз қобилиятларидан эркин фойдаланиш имконини беради.

Гендер - хотин-қизлар ва эркаклар ўртасидаги муносабатларнинг жамият ҳаёти ва фаолиятининг барча соҳаларида, шу жумладан, сиёсат, иқтисодиёт, ҳуқуқ, мафкура ва маданият, таълим, илм-фан соҳаларида намоён бўладиган ижтимоий жиҳат ҳисобланади. Демак, гендер тушунчаси фақат аёллар манфаатларини ифодаламайди. Балки ҳар икки жинс вакилларининг ўз орзу ва мақсадлари сари дадил одимлаши, ҳаёт сифатини ошириш учун бир хил имкон бериш кераклигини илгари суради.

Кишилик жамияти тарихида эркак ва аёллар тенглиги ғоясини Юнон олими  Антифонт ўз асарларида илгари сурган: "Табиат барчани: аёлларни ҳам, эркакларни ҳам тенг қилиб яратади, лекин одамлар инсонларни тенгсиз ҳолатга солувчи қонунларни ишлаб чиқишади", деб таъкидлаган. Шарқ қомусий олимлардан Абу Наср Фаробий "Фозил одамлар шаҳри" асарида тенглик ҳукм сурган давлатни фозилликка интилган давлат сифатида қайд этган бўлса, 1791 йилда Олимпия Де Гуж томонидан тайёрланган фуқаролик ва аёл ҳуқуқи декларациясида илк бор аёлларнинг эркин фикрлаш ва ўз фикрини билдириш ҳуқуқига эга эканлиги  эътироф этилган.

Гендер тенглигининг ҳуқуқий ривожига эътибор берадиган бўлсак, энг аввало, гендер тенгликнинг ҳуқуқий асослари халқаро ва миллий қонунчиликни  тарихий-назарий ва ҳуқуқий жиҳатларини таҳлил этиш жоиз. Албатта, 1948 йилда БМТ Бош ассамблеяси томонидан қабул қилинган Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясида эркак ва аёлларнинг тенглиги алоҳида эътироф этилган бўлиб, Декларациянинг 1-моддасида "Ҳамма одамлар ўз қадр-қиммати ҳамда ҳуқуқларида эркин ва тенг бўлиб туғиладилар. Уларга ақл ва виждон ато қилинган, бинобарин бир-бирларига нисбатан биродарлик руҳида муносабатда бўлишлари керак", дея таъриф берилган.

Ўзбекистоннинг 2030 йилгача бўлган даврда барқарор ривожланиш соҳасидаги 5- мақсад - "Гендер тенгликни таъминлаш ва барча хотин-қизларнинг ҳуқуқ ва имкониятларини кенгайтириш"дир. Бу ўз навбатида, иқтисодий, ижтимоий, ҳуқуқий ва бошқа чораларни қамраб олади. Ушбу вазифаларни бажариш учун барча давлат органлари ва ташкилотлари, муассасалари, шунингдек, жамоат ташкилотлари масъуллиги қайд этилган.

Олий Мажлис Сенати раиси Танзила Нарбаева кўплаб йиғилишларда, айниқса, оммавий ахборот воситалари орқали чиқишларида аёлларга нисбатан зўравонлик ва тазйиқ масаласига тўхталиб, сўнгги йилларда гендер тенглик масаласи давлат сиёсати даражасигача кўтарилганлиги, реабилитация марказлари, ишонч телефонлари ташкил этилиб, зўравонлик қурбонларига ҳимоя ордерлари бериш йўлга қўйилганлиги ва бу Ўзбекистоннинг халқаро майдондаги имиджига ҳам ижобий таъсир кўрсатишини таъкидлади.

Ўзбекистонда 2020 йилда тазйиқ ва зўравонликка учраган 14 минг 774 хотин-қизга ҳимоя ордери берилган. Ҳимоя ордерлари кўпроқ Тошкент шаҳри, Самарқанд, Тошкент, Фарғона, Қашқадарё, Андижон вилоятлари ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси ҳиссасига тўғри келган. 2021 йилда эса 39 мингга яқин хотин-қизларга оилада эри, қайнонаси, келини томонидан зўравонлик бўлаётгани ҳақида профилактика инспекторларига мурожаатлар келиб тушган. Бундай ноҳуш ҳолатлар шубҳасиз, барчани жиддий ташвишга солади. Қолаверса, зўравонлик ва    тазйиқ билан боғлиқ бундай ҳолатлар келиб чиқишининг олдини олиш жамиятнинг ҳар бир аъзоси, айниқса, зиёлилар, мутасаддилар зиммасига улкан масъулият юклайди.

Гендер тенглиги масаласи оилаларни мустаҳкамлаш, фарзанд тарбияси, жамиятда    маънавий муҳит барқарорлигини таъминлашга ҳам таъсир кўрсатувчи омиллардан бири саналади.  Муҳтарама аёлларимизнинг жамиятдаги ўрни, роли ва мавқеини кўтариш шубҳасиз, ана шу йўналишлардаги ишлар самарадорлигини янада оширади. Президентимиз Шавкат Мирзиёев бу борада обрў-эътиборли, билимли хотин-қизлардан иборат "Оқила аёллар" ҳаракатини ташкил этиш таклифини илгари суриб, ушбу ҳаракат "маҳалланинг виждони"га айланиши кераклигини,   маърифатли жамиятни маърифатли оналарсиз, опа-сингилларимизсиз қуриб бўлмаслигини алоҳида таъкидлади.

 Ўзбекистон Миллий метрология институти давлат муассасаси Андижон филиали томонидан ҳам соҳада фаолият олиб бораётган хотин-қизларнинг таклиф, фикр ва мулоҳазаларини қўллаб-қувватлаш, уларни рағбатлантириш, муаммоларини бартараф этиш бўйича кенг кўламли ишлар олиб борилмоқда. Бир сўз билан айтганда, жамоадаги аёлларнинг меҳнатлари юксак қадрланмоқда. Айниқса, меҳнат фаолияти билан бирга, илмий-тадқиқот ишлари олиб бораётган ҳамкасб опа-сингилларимизга муассасамиз раҳбарияти томонидан алоҳида эътибор кўрсатилмоқда. Меҳнатлари, илмий ишлари муносиб қадрланиб, улар раҳбарият тиомонидан моддий ва маънавий рағбатлантирилмоқда. Ана шу эътибор, опа-сингилларимизни янада фаол бўлишга, сидқидилдан меҳнат қилишга ундамоқда.

Мухтасар айтганда, аёл - оиланинг, жамиятнинг ишончи, таянчидир. Маърифатли аёллар, оналар қайси соҳада фаолият юритишидан қатъи назар, энг аввало,  ўз оиласини мустаҳкамлашга, фарзандларини эл-юрт ишига камарбаста бўладиган, комил инсон қилиб, қолаверса, Ватанимизга, миллий анъана ва қадриятларимизга, истиқлол ғояларига ҳурмат ва садоқат руҳида тарбиялашга интилади. Ана шу жараёнда аёлнинг ҳуқуқ ва манфаатлари ҳимояси қанчалик мустаҳкам, жамиятдаги ўрни, роли ва қадри нечоғлик юксак бўлса, у бажарадиган ишлар янада залворли бўлади.

Гавҳарой ШЕРТОЙЛОҚОВА,

Ўзбекистон Миллий метрология институти давлат муассасаси

Андижон филиали етакчи мутахассиси.