Мамлакатимизда қонун устуворлигини таъминлаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиш борасида ҳуқуқий асослар тўла яратилган. Жумладан, ҳуқуқ-тартибот идоралари ходимлари томонидан жиноий ишларни кўриб чиқиш, хусусан, суриштирув, тергов жараёнларида қатъий амал қилиниши лозим бўлган тартиб-қоидалар белгиланган.
Ўзбекистон Республикасида жиноят ишларини юритиш тартиби Жиноят процессуал кодекси белгиланган бўлиб, бунда жиноятни тўла, холисона ва адолатли очиш учун тергов ҳамда суриштирув органларидан қонунийлик, шахснинг шаъни, қадр-қимматини ҳурмат қилиш, фуқаролрнинг ҳуқуқ ва эркинликларини таьминлаш шартлиги ва шу боис, улардан далилар мақбуллигини таъминлаш талаб этилди. Минг афсуски, амалиётда жиноят иши жараёнида маълумотлар қонунга хилоф усуллар орқали ёки жиноят процесси иштирокчиларининг қонун билан кафолатланган ҳуқуқларидан маҳрум қилиш, унинг ҳуқуқларини чеклаш йўли билан олиниш ҳолатлари учраб турганлиги адолат мезонлари бузилишига, энг муҳими, кўрилаётган жиноятни холисона очишда далиллар номақбуллигига олиб келади.
Бунга мисол тариқасида қуйдагиларни айтиб ўтиш мумкин:
жиноят процесси иштирокчиларига ёки уларнинг яқин қариндошларига нисбатан қийноққа солиш ва бошқа шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр-қимматни камситувчи муомала ҳамда жазо турларини қўллаш;
гумон қилинувчининг, айбланувчининг ёки судланувчининг ҳимояга бўлган ҳуқуқлари, шунингдек, таржимон хизматларидан фойдаланиш ҳуқуқининг бузилиши;
жиноят иши бўйича процессуал ҳаракатнинг мазкур жиноят ишини юритишни амалга оширишга эга бўлмаган шахс томонидан бажарилиши;
номаълум манбадан ёхуд жиноят ишини юритиш жараёнида аниқлаш мумкин бўлмаган манбадан олиниши;
жабрланувчи, гувоҳ, гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчидан суриштирувда, дастлабки терговда, судда далиллар мажмуи билан ўз тасдиғини топмаган кўрсатмалар олиниши сингари ҳолатлардир.
Бундан ташқари, холисларнинг иштироки лозим бўлган тергов ҳаракатларида уларнинг иштирок этмаслиги, уларни далил сифатида мақбул эмас, деб топилади.
Юқорида айтиб ўтилган ҳолатлар ва жиноят иши жараёнида Жиноят процессуал кодексининг 951- моддасига мувофиқ юқоридаги каби килмишлар аниқланса, бу жиноят процессида номақбул далил, деб топилади.
Аҳмадуллоҳ ИБРАГИМОВ,
Ўзбекистон Республикаси ИИВ академияси 3- босқич курсанти.
