(49- сон, 2016 й.) Тарихнинг сирли жумбоқлари

Жамиятда аёлларнинг ўрни беқиёс. Улар ижтимоий ҳаётнинг барча   жабҳаларида эркаклар билан тенгма-тенг меҳнат қилишмоқда.

Аёлларнинг иштирокисиз бирор-бир соҳани тасаввур қилиб бўлмайди. Аммо уларнинг меҳнати ўтмишда, мисол учун, тош асрида қандай бўлган? Улар бола опичлаган, ҳайвон терисига бурканган, ўчоқ ёнидан нари силжимайдиган итоаткор бўлишганми ёхуд эркаклар билан овда баб-баравар қатнашган довюрак эдиларми? Тош асри аёлларининг турмуш тарзига оид бу ва     бошқа саволлар кўпдан буён олимларнинг эътиборини ўзига жалб этаётир.

Кейинги йилларда археологлар ибтидоий одамлар яшаган манзилларда тош асрида яратилган кўплаб аёллар акс этган сирли ҳайкалчаларни топишга муваффақ бўлишди. Европа қитъасининг деярли барча қисмидан топилган бу ҳайкалчаларнинг суяк, тош, буғу шохлари ва сополдан ясалганлиги аниқланган. Улардан айримларининг ёши 30 минг йилга     тенглиги тахмин қилинмоқда. Тош асри ҳайкалтарошлари аёлларнинг аксариятини дўмбоқ ҳолатда тасвирлашган.  Нодир топилмаларни ўрганиш асносида мутахассислар тош асри аёллари ҳақида мутлақо кутилмаган хулосаларга келдилар. Археологларнинг илгариги тасаввурларига кўра, тош асрида эркаклар ов қилишган, аёллар эса ғор ва унгурларда бола боқиб кун кечиришган. Масалага жиддий ёндошган олимлар бу манзара воқеликка унчалик тўғри келмайди, деб ҳисобладилар. Муз асри бўйича йирик мутахассис, АҚШлик олима Ольга Соффер қадимда одамларнинг ҳаёт-мамоти биринчи галда аёлларга боғлиқ бўлган, деган тахминни илгари сурмоқда.  Мазкур далил эса узоқ ўтмишда овчилик тўр воситасида олиб борилганлиги билан изоҳланади. Ольга Соффернинг фикрича, тўр тортишда аёллар ва болалар ҳам фаол қатнашганлар. Олима ибтидоий одамлар манзилларидан бирида тўғри чизиқ шаклидаги жуда кўп сопол синиқларига дуч келган. Кейин эса бошқа мутахассислар ёрдамида бундай сопол асбоблар тўр тўқишда ишлатилганлигини аниқлашга муваффақ бўлди. 

Юқори палеолит манзилларида сақланиб қолган суяк қолдиқларининг 50 фоизга яқини майда ҳайвонлар: қуён, тулки, турли кемирувчиларга тегишли экани ҳам олимлар томонидан аниқланди. Хуллас, ўша даврда жамият аёллар иштирокидаги овчиликдан катта наф кўрган. Яқин-яқингача  қадимги одамлар озуқасининг 90 фоизини гўшт ташкил этган деган асосий фикр мавжуд эди. Эндиликда мутахассислар бу фикрни янглиш ҳисоблашмоқда. Тош қуролларини ўрганаётган олимлар бундай қуроллар орасида илдиз ковлаш учун мўлжалланганлари ҳам борлигини аниқладилар.

Аёллар истеъмол қилиш мумкин бўлган барча илдизларни ердан ковлаб олишган, мевалар, қурт-қумурсқалар йиғишган, балиқ овлашган ва   бошқа ҳаётий зарур юмушлар билан машғул бўлишган. Баъзи тахминларга қараганда, истеъмол учун мўлжалланган озуқаларнинг 50-70 фоизи аёллар томонидан тайёрланган. Бундан тош асридаги тирикчиликда аёллар эркакларга қарам бўлишмаган, деган хулоса келиб чиқади.

Тош асрига оид аёллар тасвирланган сирли ҳайкалчалар ҳақида таниқли олима, итальян археологи Маргарита Муссининг таъкидлашича, улардан аёллар етакчилик қилган аллақандай русумларда фойдаланилган. "Аёллар ўзлари яшаган даврнинг маънавий етакчилари бўлишган", дейди олима. Улар ўз овининг бароридан келишига, беморларнинг соғайишига ёрдам берадиган русумларни адо этишган.

Хуллас, сўнгги археологик топилмалар тош асри аёлларининг оилавий турмушдаги ўрни анча юқори бўлганини, улар бола туғиш ва ўстириш билангина чекланмай, балки иқтисодий ва маънавий ҳаётда ҳам фаол қатнашганларидан далолат бермоқда. Археологлар тош асри аёлларининг ижтимоий мавқеини ўрганишни тўхтатишгани йўқ.  

Равшанбек АБДУРАҲИМОВ тайёрлади.