+0374 223-85-48
Андижон шаҳар, Навоий шоҳкўчаси, 71- уй

Янгиликлар

  • 30 Нояб 2023
    Банк коррупциядан холи соҳага айланадими?
    Тадбир “Ўзмиллийбанк” АЖ Андижон вилояти бошқармасида бўлиб ўтган “Очиқ эшиклар куни” тадбирида ана шу савол ва коррупцияга қарши курашиш билан боғлиқ қатор масалалар хусусида атрофлича…
  • 12 Июль 2023
    Тарғибот ишлари кучайтирилмоқда
    Ўзбекистоннинг янги конституциясида инсоннинг ҳуқуқи, шаъни ва қадр-қиммати олий қадрият сифатида белгилаб қўйилди. Ҳар кандай жамият бахтли келажакка интилгани каби Ўзбекистон ҳам ўзининг тарихий тажриба…
  • 14 Июль 2023
    Фаол аёллар беллашишди
    Танлов Марҳамат тумани Ўқчи маҳалласидаги 29- умумтаълим мактабида фаол қизлар иштирокида "Балли, қизлар!" кўрик-танлови ўтказилди. Тумандаги 2- секторга қарашли маҳаллалардан қатнашган етти нафар қиз пазандалик,…
Газетамизнинг янги сони сизга манзурми?
  • Ovozlar: (0%)
  • Ovozlar: (0%)
  • Ovozlar: (0%)
Jami ovozlar:
Birinchi ovoz:
Oxirgi ovoz:

ПАСХИ ОРОЛИДАГИ АҲОЛИ ҚАНДАЙ ЙЎҚ БЎЛИБ КЕТГАН?

Тинч океанида жойлашган мазкур орол билан боғлиқ шов-шувлар ҳамон тинмаган. Тош ҳайкаллари билан машҳур бу орол экоҳалокат сабаб фожиа билан тўқнаш келгани айтилади.

Маҳаллий халқ томонидан Рапа-Нуи деб аталувчи орол ўрмонлари мунтазам равишда кесилган. Бунинг оқибатида экотизим барбод бўлиб, қишлоқ хўжалигига катта зиён етган. Натижада оролда очарчилик бошланган ва халқ овқат топиш мақсадида бир-бирини қириб ташлаган. Олимларнинг фикрича, орол аҳолиси бу ерга европаликлар келишидан аввалроқ йўқ бўлиб кетиш арафасида эди. Маълумки, европаликлар оролга илк бор 1722 йилда қадам қўйган.

Пасхи (Рапа-Нуи) ороли Тинч океанининг жанубий-шарқий қисмида жойлашган бўлиб, қуруқликдан энг олисда жойлашган жаҳондаги энг олис орол сифатида кўрилади. Орол яқин атрофдаги қитьадан, тўғрироғи Чили соҳилларидан 3 минг 514 километр узоқликда жойлашган. Пасхи оролида айни дамда 3 минг 700 га яқин аҳоли истиқомат қилади. Бу оролга илк бор эрамиздан аввалги 400 йилда одамлар кўчиб келган. Олимлар мазкур орол вулқон кулларидан ташкил топганини тахмин қиладилар. Оролда дарё йўқ. Аҳоли тоза ичимлик сувини кўлдан олади. Флораси унчалик бой эмас. Атиги 30 хил ўсимлик мавжуд. Европаликлар илк бор оролга қадам қўйганларида бу ерда дарахтлар йўқлигидан ҳайрон бўлишган эди. Ўшанда улар одамларнинг айби билан ўрмонлар йўқ бўлиб кетишганини тахмин қилгандилар.

ХХ асрда олиб борилган тадқиқот натижаларига қараганда, бир вақтлар орол қалин ўрмон билан қопланган бўлган. Кейинчалик одамлар қишлоқ хўжалиги экинларини экиш ва ўтин ғамлаш мақсадида ўрмонларни кеса бошлаган. Қадимий одамларнинг тошга айланган тишлари ўрганилганда, Пасхи ороли аҳолисининг асосий таоми батат (ширин картошка) бўлгани аниқланди. Айнан картошка экиш мақсадида ўрмонлар йўқ қилинган бўлиши ҳам мумкин. Тадқиқотларга қараганда оролда пальма дарахтлари XVI асрда йўқолиб кетган. Олимлар оролга батат илк бор IX асрда олиб келинганини исботлашди. Аҳоли сони ошиб бориши билан пальма дарахтлари кесилиб, унинг ўрнига ширин картошка экила бошланган. Бу, ўз навбатида, ерларнинг эрозияга учрашига олиб келган. Натижада қирғинбаротларга сабаб бўлган. Орадан кўп ўтмай орол аҳолиси кескин қисқариб кетган. ХХI   асрга келиб тарихчи олим Жаред Даймонд одамларнинг қирилиб кетишига табиатга бўлган нотўғри муносабат сабаб бўлган деган қарашни илгари сурди. "Бир неча аср давомида орол аҳолиси ўз ўрмонларини қирғин қилиб, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсини йўқ қилди. Бунинг оқибатида жамиятда бошбошдоқлик келиб чиқди. Улар сўнгги дарахтни қирқишаётганда нималарни ўйлади экан?", деди олим. Жаред Даймонд табиатга қирон келтираётган инсоният Пасхи ороли тақдиридан хулоса чиқариши лозимлигини эслатиб ўтди. Ҳатто, Буюк Британия бош вазири Маргарет Тэтчер 1989 йилда БМТ минбаридан туриб, бугунги цивилизация Пасхи ороли йўлидан кетаётганидан огоҳлантирган эди.

Бироқ, сўнгги йилларда орол фожиаси ҳақида бошқача тахминлар ҳам илгари сурилмоқда. Масалан, америкалик археологлар Терри Хант (Terry L. Hunt) ва Карл Липо (Carl P. Lipo)лар 2006 йилда Science журналида эълон қилинган мақоласида фожиага каламушларни айблаб чиқишганди.

Олимлар бир фикрда якдилдирлар. Уларнинг ҳаммаси миллионлаб Paschalococos disperta пальма дарахтлари XIII-XVII асрларда йўқ бўлиб кетганини таъкидлайдилар. Бироқ, дарахтларни йўқ бўлишига инсонларми ёки кемирувчилар айбдорми, деган савол ҳамон очиқ қолмоқда. Хант ва Липо каламушлар дарахтларни бир зумда йўқ қилишини исботладилар. Тинч океани каламушлари (Rattus exulans) оролга бирор-бир қаршилик ва рақибга учрамай келгани тахмин қилинади. Дарахтларнинг йўқ бўлиб кетишига айнан каламушлар айбдор эканини археологлар томонидан олиб борилган қазишмалар ҳам исботламоқда. Олимлар каламушлар 400-500 йил давомида орол ўрмонларини йўқ қилганини айтишмоқда.

Бироқ, бу борада бошқа бир қарашлар ҳам мавжуд. Айрим олимлар туб аҳоли экология қурбони бўлмаганини, балки босқинчилар томонидан геноцидга учраганини айтишади. Яъни, туб аҳоли европаликлар томонидан олиб келинган микроблар ва ўқотар қуроллар туфайли нобуд бўлган.

ШарофиддинТўлаганов